IQ između nauke i tehnologije

Teško je danas naći nauku, svejedno kakve je epistemološke prirode, u kojoj ne postoje pojmovi upleteni u mrežu svakojakih kontroverzi. Takav je slučaj i sa empirijskim pojmom IQ u psihologiji.

Od trenutka kada se iz tablice testovnog priručinika preseli u psihološki nalaz, IQ postaje senka koja će dugo pratiti "ispitanika", možda doživotno. Možda će odrediti pravac njegove sudbine, tim pre i tim više ako značajno odstupa od proseka, odnosno standarda "normalnog".

Može li IQ suvereno da gospodari nečjim životom? Ako je tako, odakle mu ta moć? I, najposle, šta on, u stvari, znači? Prvobitna psihometrijska ushićenost "pronalaskom" IQ-a, koja je ubrzo zahvatila široke krugove u psihologiji kao nauci, proširivši se u adaptiranoj formi i na širu, neprofesionalnu javnost, počela je u svetu (ne i kod nas) naglo da splašnjava tokom pedesetih godina prošlog veka, kada započinju da stižu ozbiljne teorijski i empirijski utemeljene kritike, pa i osporavanja.

U borbi za naučni status

U borbi za naučni status, u psihologiji je stvorena iluzija da će kvantitativni pristup dopustit i izdvajanje psiholoških teorija od onih koje je Rojs mnogo godina kasnije nazvao programatskim. Verovalo se da je to siguran put ka minimalno nejasnim, minimalno spekulativnim i konceptualno čvrsto zasnovanim teorijama. Početni napori za definisanje teorijsko-metodološkog identiteta psihologije doveli su do prilično diskutabilnog epistemološkog koda koji se kao zaostavština prenosio s generacije na generaciju istraživača, premostivši tako čitav jedan vek. Inspirisan lokovskom ontološkom pretpostavkom o uniformnosti i stabilnosti objektivne stvarnosti, kojoj pripadaju i manifestacije našeg mentalnog aparata, kao i odatle proistekavših antropoloških implikacija o čoveku kao pasivnom i reaktivnom biću, odnosno epistemoloških implikacija o saznanju kao impersonalnom, egzaktnom i etički neutralnom, stroga psihometrijska orijentacija je zbog kraha pozitivističke paradigme stvorila plodno tle za bujanje mitoloških naslaga unutar naučnih pojmova skopčanih za problem inteligencije, poput IQ-a.

Ključni događaj

Ključni događaj za ovo razmatranje zbio se ubrzo posle Bineove smrti, 1912.godine, kada je V.Štern predložio upotrebu umnog količnika (IQ) umesto mentalnog uzrasta. Nesvesno je podgrejavana atmosfera epohalnog otkrića, hipostazirana njegova metodološka i teorijska utemeljenost, pa je u hijatusu između realne i imaginarne vrednosti ovog pojma započela sedimentacija mitoloških komponenti. Danas nas psihometričari uveravaju da je arhitektura testova inteligencije izatkana iz čvrste, postojane i koherentne građe, koja svojom opservabilnošću pruža mogućnost za kvantifikaciju. Njihov optimizam počiva na neospornoj činjenici da je većina formi intelektualnog ponašanja data u empirijskoj ravni, pa je samim tim podložna (objektivnoj) proceni istraživača. Najočitiji ishod svođenja čoveka na mašinu sa sumom operacija jeste upravo IQ. On je trebao da predstavlja vrhunac naših moći da "merimo" mentalne procese, što se graniči sa naučnom fantastikom i čitavog 20.stoleća priželjkivanom realizacijom zamisli da jednog dana prestanemo da se bavimo svetom fenomena i pređemo na svet noumena, odnosno na neurofiziološki supstrat. Čak je i nepokolebivi privrženik bihejviorizma, H.Ajzenk, oštro zamerio psihometriji što uzima bodove na testu kao ekvivalentne u pogledu prirode merenog. Naime, jednak broj bodova uopšte ne znači jednake sposobnosti ispitanika, jer profil rešenih ajtema može biti sasvim drugačiji kod dva subjekta sa istim brojem bodova. Kvalitet i organizacija njihovih sposobnosti mogu biti suštinski različiti. Ništa manje nije sporno ni pitanje prediktivne validnosti testova. Pažljivije analize su pokazale da su testovi upravo tu etički najosetljiviji. Primera radi, kritičari čuvene Termanove studije darovitih osoba u više navrata su pokazali da ni IQ ni školski uspeh nisu uticali na uspešnu karijeru njegovih ispitanika.

Dženks i Bejn

Dzenks i Bejn nalaze da testovi inteligencije mogu da objasne samo 10% varijanse uspeha u poslu i manje od 50% varijanse prihoda na poslu. Britanska štampa je sedamdesetih godina prošlog veka uzbudljivo izveštavala o milioneru koji je to (legalno) postao nekoliko godina nakon izlaska iz doma za mentalno ometena lica. Kada se sa ushićenoscću zaključuje o visokoj korelaciji između IQ-a i školskog uspeha, previđa se činjenica da su testovi izrastali iz istovetne pedagoške filozofije na kojoj počiva obrazovni sistem zapadne kuture i da je ova bazična koncepcija utkana u sam temelj testova na prilično zakamufliran način. Kronbah, poznati autor u oblasti psihometrije, isticao je da su postojeći testovi pripremljeni samo za selekciju dece za neku vrstu školovanja. To je Kendrika navelo da postavi sledeće pitanje: kada su testovi stvarani za predviđanje uspeha u nekom zanimanju, npr., stenografiji, označavani testovima stenografije, zašto se onda testovi koji uglavnom predviđaju školski uspeh nazivaju testovima inteligencije a ne testovima predikcije školskog uspeha. Isti je slučaj i sa mitom o stabilnosti IQ-a tokom života pojedinca. Kada pojedinačni skor uđe u masu drugih skorova, nestaje svaki trag o idiosinkraziji individue. Statistički zakoni su neumoljivi i nemilosrdno brišu svaku individualnost. Longitudinalne studi¬je daju sasvim drugačiju sliku. Dž. Finger, beskompromisni kritičar tradicionalnih testova inteligencije, navodi studiju u kojoj je od 48 dece praćene od rođenja do 9. godine samo petoro dece (!) zadržalo sličan položaj u odnosu na grupu vršnjaka u pogledu visine IQ-a. U drugoj studiji je 16 godina praćen i redovno testiran uzorak od 150 dece. Neke varijacije u skorovima pojedinaca su bile zapanjujuće i kretale su se u opsegu od čak 70 poena, tj. od mentalne retardacije do darovitosti! Otkrivanje mitološkog u bastionu tehničkog, operacionalno orijentisanog mišljenja nimalo ne iznenađuje. Klatnoliko kretanje ljudske misli tokom istorije od strogo racionalnog, apolonijskog, do neobuzdanog, dionizijski iracionalnog čuva mit i racio kao pouzdana sredstva za održavanje njene velike amplitude.

Hofman

Čini se da je Hofman upravu kada kaže da mit naprosto »protestvuje protiv krajnosti racionalizma«. Ovim se delimično može objasniti stvaranje mitološkog naboja u pojmu IQ-a. IQ stiče božansku slavu kao element masovne kulture. U njemu se brišu jasne razlike između naučnog i laičkog, javljaju se pritisci anonimnih autoriteta, poput javnog mnjenja (R. Mils), on dobija novu konotaciju, dodatne slojeve skrivenog značenja i kao takav biva vraćen psihologiji. Psiholozi ga neoprezno kontaminiranog primaju nazad, veseli što najzad imaju snažno oružje u svojim rukama kojim potvrđuju naučni status svoje profesije. »Otkriće« IQ-a u psihologiji ravno je pronalasku hlorpromazina u psihijatriji. Sada svi znaju za IQ, od radnika u čeličani i domaćice do kosmonauta, njime se bavi jevtina štampa, njime se manipuliše u razne svrhe. Ljudi se dive IQ-u Šeron Stoun, clanice MENSA kluba (kakva li mu je svrha?), a znamo i u kojoj meri ga je posedovao davno preminuli Gete. IQ je postao zvezda nauke, ali i kulture masovnog drustva. Američki sociolog Dz. Merser razotkriva apologetski karakter testova inteligencije i ukazuje na njihovu ukorenjenost u sistemu vrednosti društvenih i kulturnih slojeva zajednice. Kulturno i klasno dominantne grupe određuju referentne okvire prema kojima bi ostali slojevi morali da podešavaju svoju dioptriju u tumačenju stvarnosti. Kako nema »culture-free« testova, jasno je da oni izražavaju kulturne vrednosti vladajućih slojeva društva. To bi značilo da IQ ne izražava stepen intelektualnih sposobnosti pojedinca, već stepen u kome mu je dostupna dominantna kultura. Loš rezultat na testu je loša informisanost o kriterijumima uspeha postavljenim od strane najmoćnije društvene grupe.

Dž. Kaplan

Dž. Kaplan to ovako precizira: test ne meri koliko su deca pametna, nego koliko su bila izložena informacijama o dominantnoj kulturi. Ako IQ test zaista zavisi od vrednosne orijentacije primarne sociokulturne pozadine, onda je pitanje mentalne retardacije takođe socijalne i kulturne prirode. Svet socijalnog iskustva mentalno zaostalog deteta je skučen, a upravo od načina na koji ono određuje sebe u tom svetu zavisi njegov saznajni razvoj. Vredi li govoriti o tome da su specijalne škole pune dece sa tzv. funkcionalnom retardacijom? Kontroverze oko etičkih posledica testova inteligencije ponekad su dobijale sudski epilog.

Poznat je slučaj sudije R.Pekama, koji je 1978. zabranio korišćenje testova inteligencije u Kaliforniji, sa obrazloženjem da podstiču rasnu diskriminaciju. U San Francisku je 1970. zabranjena njihova upotreba kao sredstava za utvrđivanje kriterijuma za upis u specijalne škole. Advokati su dokazali da testovi selekcionišu dvostruko više obojene dece za specijalno obrazovanje. Kros-kulturna istraživanja pokazuju da testovi zapadne civilizacije nisu u stanju da adekvatno vrednuju drugačije stilove i modele kognitivne adaptacije. Hercig i saradnici su pre 30 godina poredili učinke trogodišnje američke i portorikanske dece i utvrdili da su potonja manje orijentisana prema zadacima od američke dece srednje klase, čak i onda kada im je IQ jednak. Jedan od uzroka leži u generalnoj kulturnoj orijentaciji: portorikanska kultura je okrenuta prema ličnosti (»person-oriented culture«), a američka prema problemu (»problem-oriented culture«).

F.Vernon

F.Vernon je šezdesetih godina izveo komparativnu studiju dece Zapadnih Indijanaca u SAD-u i engleske dece na Pijažeovim zadacima. Našao je velike razlike u korist engleske dece na zadacima pojma broja i konzervacije vode, polja i dužine, male razlike u pojmu vremena i reprezentacionom misljenju, a nije bilo razlika u konzervaciji gline i inkluziji klasa. Kada bismo etnocentrično posmatrali ponačanje afričkog plemena Truke prilikom plovidbe morem, okarakterisali bismo ga kao neinteligentno, mada ono to sigumo nije. Naime, Truke su u stanju da primitivnim čamcima prevaljuju stotine milja po otvorenom moru bez ijednog navigacionog instrumenta. To što ovi izuzetni i hrabri argonauti nisu u stanju da verbalno konceptualizuju proces navigacije ne znači da su glupi, nego da koriste sasvim različitu misaonu strategiju koja je nama nepoznata, nerazumljiva i neuhvatljiva postojećim fondom metoda i tehnika kognitivne procene. Na kraju se nameću sledeći zaključci: prvo, kulturne različitosti nastale u pronalaženju raznovrsnih puteva rešavanja univerzalnih egzistencijalnih problema čoveka reflektuju skoro neiscrpan varijetet fundamentalnih ljudskih spsobnosti konkretizovanih u veoma specifičnim i ponekad nespojivim manifestacijama kognitivne strukture; drugo, svaka kultura razvija specifična amplifikatorska sredstva koja više metaforički nego materijalno predstavljaju tehnološku crtu kulture putem koje individua kontroliše i koristi kulturne tekovine sopstvenog društva. Pojedinac je podstaknut da kroz proces kognitivne socijalizacije razvija upravo one sposobnosti koje će mu dopustiti pristup osnovnim izvorima svoje kulture. Ako ih ne razvije, postaje »funkcionalno inkompetentan« a ne retardiran; treće, apstrahovanje deteta iz njegovog (pot)kulturnog miljea da bi se njegov razvoj dijagnostikovao tobože vrednosno neutralnim naučnim insrumentima proizvodi teške kulturne, socijalne i etičke posledice. Mit i logos se i dalje javljaju kao nepresušni izvori ljudskog stvaralaštva, i kao takvi nisu uzajamno isključivi. IQ je pogrešno predstavljen kao empirijski pojam koji nudi sažet numerički izraz inlelekta pojedinca, tobože epistemološki ravan laboratorijskom nalazu krvi. Atomizovanje mentalne strukture čoveka je povezano sa impersonalnim karakrerom moderne tehnološke civilizacije. Zbog prevashodnog interesa za učinak, kvantitet i prosek, čovek je nestao u moru brojki.